بررسی و مقایسه اثر دو روش تمرینات حس عمقی و تمرینات ترکیبی حس عمقی و تصویرسازی ذهنی بر درد، ناتوانی عملکردی و حس عمقی کمر در زنان مبتلا به کمردرد مزمن غیر اختصاصی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد،گروه آسیب شناسی و حرکات اصلاحی، دانشکده علوم ورزشی، دانشگاه تهران، ایران.

2 استاد، گروه آسیب شناسی و حرکات اصلاحی، دانشکده علوم ورزشی، دانشگاه تهران، ایران.

3 دانشیار، گروه آسیب شناسی و حرکات اصلاحی، دانشکده علوم ورزشی، دانشگاه تهران، ایران.

چکیده

هدف از پژوهش حاضر، مقایسه اثر تمرینات حس عمقی و تمرینات ترکیبی (حس عمقی + تصویرسازی ذهنی) بر درد، ناتوانی عملکردی و حس عمقی کمر در زنان مبتلا به کمردرد مزمن غیر اختصاصی بود.
جامعه آماری، زنان مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی ۳۰ تا ۵۰ سال شهر تهران بودند. که به طور تصادفی به سه گروه تمرینات حس عمقی، تمرینات ترکیبی (حس عمقی و تصویرسازی ذهنی)، و گروه کنترل تقسیم شدند. هر دو گروه تمرینی به مدت شش هفته تمرینات را انجام دادند و گروه گنترل هیچ تمرینی در این مدت انجام ندادند. کمردرد، ناتوانی عملکرد و حس عمقی کمر آزمودنی‌ها در پیش آزمون و پس آزمون(پس از شش هفته) اندازه‌گیری شد. جهت اندازه‌گیری کمردرد، ناتوانی عملکردی و حس عمقی کمر به ترتیب از مقیاس بصری شدت درد ( VAS)، پرسشنامه شاخص ناتوانی اسوستری و بازسازی زاویه‌ی ۳۰ درجه فلکشن کمر استفاده شد.
یافته‌های پژوهش نشان داد که تمرینات حسی عمقی و نیز تمرینات ترکیبی بر کمردرد و ناتوانی عملکرد و حس عمقی کمر زنان مبتلا به کمردرد مزمن غیر اختصاصی تاثیر معنی داری دارد و موجب کاهش آنها می گردد (۰/۰۵>P). اما بین تاثیر آنها بر کمردرد و ناتوانی عملکرد تفاوت معنی داری وجود ندارد (۰/۰۵

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigate and compare the effects of two types of proprioceptive exercises and combination of proprioceptive exercises and mental imagery on pain, functional disability and lumbar proprioception in women with non-specific chronic low back pain

نویسندگان [English]

  • Mahdiyeh Shirvani 1
  • Mohammad Hosein Alizadeh 2
  • hooman minoonejad 3
1 M.Sc., Department of Pathology and Corrective Movements, Faculty of Sports Sciences, University of Tehran, Iran.
2 Professor, Department of Pathology and Corrective Movements, Faculty of Sports Sciences, University of Tehran, Iran.
3 Associate Professor, Department of Pathology and Corrective Movements, Faculty of Sports Sciences, University of Tehran, Iran.
چکیده [English]

The purpose of the present study was to investigate and compare the effects of two types of proprioceptive exercises and combination of proprioceptive exercises and mental imagery on pain, functional disability and lumbar proprioception in women with non-specific chronic low back pain.
Subjects voluntarily participated in this study and were randomly divided into three groups of proprioceptive exercises and combination of proprioceptive exercises and mental imagery, and the control group. Two training groups performed their exercise protocol for 6 weeks. Pre-test and post-test of pain severity, functional disability and lumbar proprioception were assessed by visual analogue scale of pain (VAS), the Oswestry disability Index questionnaire and 30 degree lumbar flexion, respectively.
The results showed that all three variables of pain intensity, functional disability and proprioception were significantly different in pre-test and post-test in comparing the exercise group, combination group and the control group. But the difference between the exercise group and combination group was not significant.
According to the results of the present study, despite the slight differences in the averages, both exercise protocols had similar effects on pain relief and functional disability, and lumbar proprioception. It can be stated that mental imagery exercises affect the variables of pain and functional disability, and lumbar proprioception so as to active exercises do. Therefore, patients with nonspecific chronic low back pain are advised to use mental imaging exercises along with other therapeutic exercises to improve the disease.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Proprioception
  • Mental Imaging
  • Nonspecific chronic Low Back Pain
  • Functional Disability
  • Pain

مقدمه

یكی از شایعترین مشكلات و اختلالات اسكلتی-عضلانی (MSDs)، دردهای مزمن ناحیه لوردوز کمر میباشد كه با عنوان كمر درد شناخته شده است ( 1 ). این اختلال دومین علت شایع مراجعه بیماران به پزشک و اولین عامل مراجعه افراد زیر 45 سال به مراکز درمانی است. از جمله این عوامل میتوان به تغییرات تخریبی، شرایط التهابی، عوامل عفونی و نئوپلاستیک، بیماریهای استخوانی، درد ارجاعی، درد با منشا روانی، ضربه و اختلالهای مادرزادی اشاره کرد ( 2 ).

به طورکلی، کمر درد به دو نوع اختصاصی و غیر اختصاصی تقسیم میشود: هر دردی در ناحیه کمر که ناشی از وجود مشكل پاتولوژیك و خاص در ساختار ستون فقرات یا اختلال مشخص در این ناحیه باشد، «كمر درد اختصاصی» تعریف میشود و کمر درد غیر اختصاصی نیز، دردی است که بدون هیچ گونه دلیل مشخص و تعریف شدهای در ناحیه کمر احساس میشود. ( 2 ) حدود 90-85 درصد از موارد کمردرد، شامل کمردرد غیراختصاصی است. ساختار مشخصی در به وجود آمدن این نوع کمردرد نقش ندارد و معمولا درد در ناحیه کمری ستون فقرات احساس میشود که ممکن است در یک یا هر دو ران پا انتشار یابد ولی در ناحیه زیر زانو احساس نمیشود. این نوع کمردرد اگر بیش از سه ماه طول بکشد به عنوان کمردرد مزمن غیراختصاصی تعریف میشود.( 3 )

نوع مزمن کمردرد، یک مشكل پزشكی، اقتصادی و اجتماعی است که شیوع آن در زنان به مراتب بیشتر از مردان است ( 2 ). کمردرد مزمن، کمردردی است که بیش از 12 هفته از شروع آن گذشته باشد. ادامه این وضعیت علت بسیاری از اختلالات جسمی و روحی مانند درماندگی، افسردگی، آتروفی عضلانی، کاهش قدرت عضلانی و افزایش این مشکلات و بازگشت هرچه سریعتر به زندگی عادی بسیار مهم است ( 4 ).

علت اصلی کمردرد به طور دقیق مشخص نیست؛ اما اینگونه به نظر میرسد که ضعف عضلات و پوسچر نامناسب بدن در اغلب موارد موجب کمردرد میشوند. پژوهشهای گذشته، تغییرات در اندازه قوس کمر، ضعف عضلات خلفی کمر، ضعف عضلات شكم، کوتاهی عضلات تاکننده ران و کاهش قدرت عضلات راست کننده ران را به عنوان عوامل اصلی بروز کمردرد بیان کردهاند. علاوه بر این، یكی از شایعترین یافتهها در افراد مبتلا به کمردرد، کاهش استقامت عضلات تنه است. عضلات تاکننده و راست کننده تنه از جمله عضلات پوسچرال بدن هستند که بر ضد نیروی جاذبه عمل میکنند تا پوسچر فرد را در وضعیت عمود نگه دارند و بدن را در هنگام خم و راست شدن کنترل کنند ( 2 ).

در مورد واکنش بیماران نسبت به درد به نظر میرسد که غلبه بر درد مزمن، بسیار مشکل است. پس از بهبودیِ درد حاد، صدمه و آسیب وارده از بین میرود ولی عامل تنش درد مزمن، علاوه بر اینکه تصویر ذهنی فرد را از خود تغییر میدهد، همچنین ممكن است توانایی فرد را در راه رفتن، صحبت کردن، خوابیدن و خوردن تحت تاثیر قرار دهد. حتی گاهی مانع فعالیتهای روزمره، حرفهای، اجتماعی و جنسی میگردد. التهاب و دیگر آسیبهای ساختمانی مفصل باعث درد و ناتوانی بیمار میشود ( 2 ).

از جهتی دیگر تحقیقات جدید بیان کردهاند که عواملی همچون حس عمقی با کمردرد ارتباط دارد. بیماران کمردرد نسبت به افراد سالم از حس عمقی ضعیفتری برخوردارند ( 5 ). حس عمقی شامل حس وضعیت و حس حرکت مفصل است، در واقع حس عمقی یک تکامل تخصصی حس لمس است که شامل حس حرکت و حس وضعیت مفصل است و نقش مهمی در ثبات عملکردی دارد ( 6 ). گیرندههای حس عمقی، در پوست، عضلات، مفاصل و همچنین لیگامانها و تاندونها قرار گرفتهاند و تغییر شکلهای مکانیکی را به سیگنالهای عصبی تبدیل میکنند ( 7 ). کاهش در حس عمقی میتواند باعث اختلال در زمان عکس العمل، کنترل پوسچر و ثبات پوسچرال شود. نتایج تحقیقات گذشته بیان کرده است که حس عمقی ناحیه کمری-خاجی در افراد مبتلا به کمردرد مزمن، کاهش مییابد. به مرور زمان، این کاهش در حس عمقی منجر به نقص عملکرد عصبی-عضلانی و از دست دادن ثبات موضعی در ناحیه کمر میشود و احتمال ایجاد آسیب را افزایش میدهد ( 8 ).

اختلال در حس عمقی منجر به اختلال عملکرد در کل دستگاه حسی حرکتی میشود و پاسخهای حمایتی عضلانی را برای ثبات رفلکسی مفصل با تأخیر مواجه میکند و در نهایت منجر به اختلال عملکردهای موضعی و عمومی میگردد. اطلاعات آوران ناکافی یا نامناسب بر پردازش دستگاه عصبی مرکزی اثر گذاشته و برونداد حرکتی و عملکرد مفصل را تحت تاثیر قرار میدهد. از این جهت است که بیمارانی که دچار اختلال در حس عمقی ناحیه کمر هستند، مبتلا به ناتوانی عملکردی نیز میشوند. در نتیجه برای درمان بیماران، باید به جای تمرکز بر علائم موضعی در اختلالات حسی حرکتی، کل بدن را مدنظر قرار داد ( 9 )و( 5 ).

در تحقیقات گذشته، برای درمان كمر درد روشهای درمانی گوناگونی از جمله دارو درمانی، آب درمانی، ماساژ درمانی، حركت درمانی، بیوفیدبك، هیپنوتیزم، طب سوزنی، فیزیوتراپی و در نهایت جراحی پیشنهاد شده است. پیشینه تحقیقات بیانگر نقش مؤثر و نسبی هر یك از روشهای نامبرده است. امروزه برای درمان بیماران مبتلا به دردهای ستون فقرات به جای استراحت طولانی در بستر، فعالیت و ورزش درمانی توصیه میشود ( 1 ). تمرین درمانی برای بیماران مبتلا به کمردرد فواید گوناگونی دارد که از جمله آنها: کاهش درد، تقویت عضلات ضعیف، کشش عضلات کوتاه شده، کاهش فشارهای مكانیكی به ستون فقرات، تثبیت مهرههای با تحرک بیش از حد، پیشرفت و بهبود وضعیت بدن و پیشرفت و بهبود تحرک بدن است ( 2 ).

از جمله این فعالیتهای ورزشی مناسب برای کمردرد در پژوهش های پیشین، میتوان به تمرینات ثبات مرکزی، آب درمانی، پیلاتس، ماساژ درمان و ... اشاره نمود.

در همین زمینه یاراحمدی و همکاران در سال 1396، به بررسی اثربخشی تمرینات ثبات مرکزی بر بیماران مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی پرداختند. و نتایج پژوهش ایشان نشان داد که تمرینات ثبات مرکزی بر ناتوانی عملکردی، تعادل پویا و حس عمقی کمری_لگنی بیماران مبتلا به کمر درد مزمن غیر اختصاصی تاثیر معنیداری دارد ( 4 ).

نتایج پژوهشی که سخنگویی و همکارانش با عنوان «تاثیر تمرینات پیلاتس بر کمردرد مزمن غیراختصاصی و دامنهی حرکتی با ثبات در زنان ۴۰ تا ۶۰ سال» در سال 1394انجام دادند، حاکی از آن بود که تاثیر پیلاتس درمانی بر ناتوانی، درد، عملکرد و کیفیت زندگی مرتبط با سلامت در افراد مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی معنیدار است ( 10 ).

والر و همكاران گزارش کردند که توانبخشی در آب باعث کاهش سطح درد و افزایش عملكرد و همچنین پایبندی بیشتر بیماران مبتلا به کمردرد میشود ( 11 ). در ایران نیز در مطالعهای به تاثیر یک برنامه تقویتی در آب بر روی درد و عملكرد بیماران زن مبتلا به کمردرد پرداخته شد و محققین به این نتیجه رسیدند که برنامه ورزش در آب موجب بهبودی بیماران از لحاظ شدت درد، ناتوانی و انعطاف پذیری شده است ( 12 ) و ( 2 ).

با توجه به نتایج تحقیقی که نظرزاده دهبزرگی و همکاران در سال 1393، با عنوان «بررسی اثربخشی تمرینات حسی-حرکتی بر حس عمقی و هماهنگی عصبی-عضلانی بیماران مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی» انجام دادند، میتوان استفاده از این تمرینات را در کنار استفاده از سایر پروتکلهای درمانی مورد استفاده برای درمان بیماران مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی، مفید دانست ( 13 ). مورونه و همکاران(2012) نیز بیان کردند که تمرینات حسی-حرکتی روی سطح نامتعادل اثر مثبت و سریعی بر کاهش درد در بیماران مبتلا به کمردرد دارد ( 14 ).

قاسمی و همکاران در سال 1397، در پژوهشی با عنوان «مقایسه تاثیر دو روش ماساژ و آب درمانی بر میزان درد و عملکرد حرکتی مردان میانسال(30 تا 50 سال) مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی» به این نتیجه دست یافتند که هر دو روش درمانی ماساژ و تمرین کردن در آب تأثیرات مثبت در بهبودی درد و ناتوانی افراد مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی داشته است. همچنین یافتههای این تحقیق نشان داد که تمرینات در آب و ماساژ هر دو در درمان و بهبودی کمردرد مزمن غیراختصاصی مؤثر است، اما ماساژ درمانی نسبت به تمرینات در آب در کاهش شدت درد در بیماران مرد مبتلا به کمردرد مزمن غیر اختصاصی تأثیر بیشتری داشته است. ولی در میزان عملكرد حرکتی، آب درمانی اثرات بیشتری در بهبود ناتوانی عملكردی نسبت به ماساژ درمانی داشته است ( 2 ).

- تمرینات حس عمقی

Brumang و همکاران (1999) نیز نقص حس عمقی را در بیماران مبتلا به کمردرد مزمن مورد بررسی قرار دادند و گزارش نمودند که کنترل حرکتی در ناحیه کمری_لگنی در افراد با کمردرد مزمن تغییر کرده است. همچنین مشاهده کردند که حس عمقی ناحیه کمری_خاجی در بیماران مبتلا به کمردرد مزمن کاهش داشته که منجر به نقص عملکرد عصبی-عضلانی و از دست دادن ثبات سگمنتال در ناحیه کمر شده است و احتمال ایجاد آسیب را افزایش داده است.( 15 )

مشکل دیگر در مورد اختلال حس عمقی مبتلایان به کمردرد مزمن، ضعف عضلات عمقی تنه میباشد. بیشتر نشانههای نقص در حس عمقی در مبتلایان به کمردرد مزمن، ضعف در استقامت عضلات آنهاست و نقص کمتری در قدرت عضلات آنها مشاهده شده است ( 13 ).

افراد مبتلا به کمردرد، کاهش استقامت، انعطاف پذیری و دامنه حرکتی محدود در مفاصل کمری را تجربه میکنند. علاوه بر این به دلیل نقص در گیرندههای حس عمقی، تغییر سازوکارهای فیزیولوژیکی سیستم تعادل و تغییر الگوهای تقاضای عضلانی دچار بی ثباتی قامت و محدودیت در نیازهای حرکتی تنه میشوند و با استفاده از مکانیسم جبرانی تعادل خود را حفظ میکنند. بدین ترتیب ثبات قامت در این افراد در وضعیت ایستاده از افراد سالم ضعیفتر است. بعد از مدتی مهارتهای حرکتی، هماهنگی عصبی عضلانی و کنترل قامت این افراد، به دلیل قرار گرفتن در چرخه معیوب و به دنبال آن ضعف عملکرد عضلات و مفاصل دچار آسیب بیشتر میشوند ( 16 ).

مطالعات نشان دادهاند حس عمقی آموزش پذیر است و برنامههای توان بخشیای که بیشتر شامل آموزش حس عمقی است، موجب پیشرفت حرکات عملکردی گردیده است ( 13 ).

تمرینات حس عمقی روش مناسبی جهت بهبود عملكرد حسی و حركتی است. سیگنالهای حس عمقی از گیرندههای مكانیكی مفاصل، عضلات، تاندونها و پوست جهت كنترل عصبی سالم ضروری است.

معینی و همکاران در سال 1397، پژوهشی بر روی کودکان مبتلا به اختلالهای طیف اوتیسم انجام دادند و با توجه به معنادار شدن هماهنگی حركتی در نتیجۀ تغییرات به وجود آمده در سیستم پردازشی و سیستمهای حسی-حركتی این افراد، نتیجهگیری كردند كه تمرینات حس عمقی موجب بهبود هماهنگی حركتی در كودكان اوتیسم شده است ( 17 ).

هدف از تمرینات حس عمقی افزایش فعالیتهای سیستم عصبی است. تمرینات حس عمقی یك روش عملی مناسب جهت تكامل و پیشرفت عملكرد حسی و حركتی است. به نظر میرسد كه تمرینات حس عمقی با توجه به اینكه فرد را قادر میسازد تا فعالیتش را به گونهای افزایش یا كاهش دهد كه بازده فعالیتش با همة كاركردهای سیستم عصبی مركزی هماهنگ شود، میتواند سبب بهبود رشد مهارتهای حركتی شود. سیستم عصبی مركزی میتواند اطلاعات حسهای مختلف را یكپارچه ساخته و شخص را قادر میسازد تا به محیط پیرامون خود عكس العمل مناسب نشان دهد و به او اجازه میدهد تا میزانی از تجربههای حسی مختلف را تحمل كند و اطلاعات مربوط به حسهای مختلف را به منظور آرامش درونی، توجه، یادگیری، هماهنگی حركات، كنشهای درونی هدفمند نسبت به محیط پیرامون، یكپارچه سازد ( 17 ).

- تمرینات ذهنیتمرین ذهنی به معنای مرور شناختی یک مهارت فیزیکی است. بدون اینکه حرکات بدنی واضح و آشکاری صورت گیرد. تمرین ذهنی به بازسازی و تمرین یک الگوی حرکتی در ذهن گفته میشود و در موارد گوناگون برای بهبود عملکرد به کار گرفته میشود، زیرا همان مکانیسمهای عصبی که در یادگیری با تمرین فیزیکی فعال میشوند در طول تمرین ذهنی نیز فعال میشوند ( 18 ).

نتایج پژوهش زراعت پیشه و همکاران در سال 1392 نشان داد که تمرینات تصویرسازی ذهنی میتواند باعث افزایش قدرت عضلات و فعالیت الکتریکی واحدهای حرکتی عضلات گردد ( 19 ).

کاظمی و همکاران نیز در پژوهشی «تاثیر تمرینات ذهنی بر اجرای مهارت حرکتی ژیمناستهای نخبه کشور(جوانان و بزرگسالان) را بررسی کردند و نتایج تحقیق ایشان بیان کرد که هر دو گروه در پس آزمون، نسبت به پیش آزمون پیشرفت قابل ملاحظهای داشتند، ولی گروهی که در تمرینات خود از تمرین ذهنی و جسمانی مهارت به طور توام استفاده کردهاند پیشرفت بیشتری نسبت به گروهی که فقط از تمرین جسمانی مهارت استفاده کرده، داشته است ( 20 ).

ارتباط مهارتهای ذهنی به ویژه تصویرسازی ذهنی با عملکرد حرکتی و متغیرهای وابسته به آن از موضوعات مهم و قابل توجه در روانشناسی ورزش است. اکثر نظریات مطرح شده در این زمینه (نظریه یادگیری نمادین، نظریه رمزگذاری سهگانه، نظریه رمزگردانی دوگانه، نظریه روانی عصبی_عضلانی، نظریه اطلاعات زیستی و...) نقش تمرینات ذهنی در بهبود شاخصهای عملکرد حرکتی را تایید میکنند. از این رو میتوان اذعان داشت که بین مهارتهای مختلف ذهنی (از قبیل آرام سازی، تصویرسازی، هدف چینی و گفتگوی درونی) و ارتقاء عملکرد حرکتی ارتباط ویژهای وجود دارد. همچنین تحقیقات بیان میکنند که به هر میزان سطح تجربۀ اجرای یک مهارت در فردی بیشتر باشد، به همان نسبت اثر تصویرسازی ذهنی بر اجرای آن مهارت بیشتر خواهد بود ( 21 ). ورزشکاران برتر، هنگام تمرین ذهنی مهارتهای ورزشی آن را با گذر زمان هماهنگ کرده و به نظر میرسد که نزدیک به زمان واقعی تمرین میکنند ( 22 ).

مزایای بیشماری برای تمرین ذهنی ذکر گردیده است، که مهمترین آن عبارتند از راحت بودن روش، بی خطر و با صرفه بودن آن، نیازمند امکانات و تجهیزات خاصی نبودن، آموزش آن به سادگی امکان پذیر است و انجام آن خستگی جسمانی به دنبال نخواهد داشت. در افرادی که انجام حرکات فیزیکی مشکل، خطرناك یا امکان ناپذیر است این تمرینات میتوانند جایگزین تمرینات فیزیکی گردیده و در پیشبرد توانبخشی مؤثر باشند. همچنین با توجه به کاهش تواناییهای شناختی با افزایش سن، این روش منجر به ارتقاء عوامل شناختی (نظیر توجه و تمرکز) در افراد گردیده و در افزایش استقلال بیماران مؤثر است. تحقیقات بسیاری ثابت کردهاند که تمرین ذهنی بر روی بهبودی حرکتی تأثیر مثبت داشته است و نتایج تحقیقات بیشماری نیز نشان دادهاند که تمرینات ذهنی و فیزیکی فعالیتهای عصبی مشابه و مشترکی در مراحل کنترل حرکتی دارند. با این تفاوت که برون داد حرکتی در حین تمرین ذهنی ایجاد نمیشود. در تمرین ذهنی حرکاتی که در ذهن تصور میشوند از قوانین فیزیکی کنترل حرکتی و شرایط فیزیولوژیک و پاتوفیزیولوژیک مشابه با حرکات واقعی در تمرین فیزیکی پیروی میکنند ( 18 ).

بررسی پیشینه و ادبیات موضوع پژوهش نشان داد كه مطالعات بسیاری به وجود اختلال در حس عمقی و ناتوانی عملکردی در افراد مبتلا به کمردرد مزمن غیر اختصاصی اشاره كردهاند؛ اما پژوهشی که به صورت ویژه به مطالعة تأثیر تمرینات حس عمقی بر ناتوانی عملکردی و حس عمقی کمر در زنان دارای کمردرد مزمن غیر اختصاصی پرداخته باشد، یافت نشد. افزایش روزافزون تعداد زنان مبتلا به کمردرد مزمن غیر اختصاصی و افزایش ناتوانی عملکردی آنان، این موضوع را به مسئلهای مهم در جامعة كنونی تبدیل كرده است.

بنابراین با توجه به افزایش آمار شیوع بیماری کمردرد مزمن غیراختصاصی، اختلال حس عمقی و تعادل در این بیماران، مشكلات هماهنگی حركتی و اهمیت عملکرد حركتی در اجرای فعالیتهای روزمرة زنان مبتلا به کمردرد، كمبود مطالعات در زمینة ناتوانی عملکردی این افراد و عدم مطالعة اثرسنجی تمرینات حس عمقی و تصویرسازی ذهنی بر عملکرد و حس عمقی کمر، پژوهش حاضر با هدف بررسی و مقایسه اثر دو روش تمرینات حس عمقی و تمرینات ترکیبی حس عمقی و تصویر سازی ذهنی، بر درد، عملکرد و حس عمقی کمر در زنان دارای کمردرد مزمن غیراختصاصی انجام گرفت.

روش شناسی

پژوهش حاضر از نظر هدف جزو پژوهش های کاربردی و از نظر روش گردآوری داده جزو پژوهش های نیمه تجربی و از نظر نوع داده ها جزو پژوهش های کمی بود. که با طرح پیش آزمون_پس آزمون با دو گروه مداخلهی تمرینی (1. تمرینات حس عمقی ، 2. تمرینات ترکیبی حس عمقی و تصویرسازی ذهنی) و یک گروه کنترل انجام شد.

جامعه آماری پژوهش، زنان مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی در دامنه سنی 30 تا 50 سال شهر تهران بودند. حجم نمونه شامل 30 نفر بود که با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند. نمونهها به صورت تصادفی به سه گروه (1. گروه تمرینات حس عمقی، 2. گروه تمرینات ترکیبی حس عمقی و تصویرسازی ذهنی، 3. گروه کنترل) تقسیم شدند. دو گروه تمرینی به مدت 6هفته پروتکل تمرینی را انجام دادند و گروه کنترل تمرینی انجام ندادند.

ابزار گردآوری اطلاعات

مقیاس بصری شدت درد VAS

از مقیاس بصری شدت درد VAS برای ارزیابی میزان درد آزمودنی¬ها در پیش آزمون و پس آزمون استفاده شد. مقیاس درد VAS معتبرترین سیستم درجه بندی درد برای مقایسه درد بین دوره¬های مختلف است( 2 ) و ضریب پایای آن ICC = 0.99 است.( 1 )

بیمار باید ارزیابی خود از درد موجود را روی خط مدرج از صفر (بدون درد) تا 10(شدیدترین درد قابل تصور) مشخص کند. (ذکر این نكته ضروری میباشد که تمام بیماران دارای درد بودند). عدد بدست آمده به عنوان درد بیمار در نظر گرفته شد (شکل 1-3)

شکل 1. مقیاس دیداری شدت درد VAS

2- پرسشنامه شاخص ناتوانی اسوستری

این پرسشنامه که شامل 10بخش شش گزینهای است، میزان ناتوانی عملکردی افراد را میسنجد. هر بخش میزان ناتوانی عملکرد فرد در آن مورد را نشان میدهد. گزینهی اول دارای امتیاز صفر، گزینهی دوم امتیاز 2، و به همین ترتیب با توالی 2 امتیاز، تا امتیاز 10 در آخرین گزینه افزایش مییابد. ( 23 )و( 24 )

در پایان، شاخص کل ناتوانی هر فرد، با جمع امتیازات بخشها به دست میآید؛ که بین نمرهی صفر تا 100 میباشد.

رتبهبندی شاخص ناتوانی به این صورت است: نمرهی صفر به منزلۀ سالم بودن و توانایی مطلوب داشتن میباشد که فرد قادر به انجام فعالیتهای روزمره خود بدون درد است. نمرهی 0-25، ناتوانی متوسط ؛ نمرهی 25-50، ناتوانی زیاد ؛ نمرهی 50-75، ناتوانی شدید و نمرات بالای 75 ناتوانی کاملاً حاد همراه با درد شدید است که فرد قادر به انجام هیچ حرکتی نیست.( 25 )و( 26 ) اعتبار و روایی این مقیاس عالی و پایایی داخلی آن 91/0 = ICC گزارش شده است ( 27 ).

3- دوربین و نرم افزار kinovea

اندازهگیری حس عمقی، از طریق بازسازی زاویه فلکشن تنه (خم شدن به جلو از ناحیه کمر) و اندازهگیری خطاهای بازسازی زاویه انجام شد. برای انجام این کار از دوربین فیلمبرداری برای ثبت حرکت افراد و نرم افزار kinovea برای تعیین میزان خطای بازسازی حرکت استفاده شد.

نرمافزار kinovea، با قابلیتهایی مانند یافتنِ خودکارِ موقعیت مارکرها در تصاویر حاصل از دوربینهای ویدئویی، ارزانی قیمت، امکان استفاده در فضای باز و پردازش تصاویر دوبعدی و سهبعدی، میتواند ابزار مناسبی برای تحلیل کینماتیک حرکت باشد. ( 28 )

ابتدا 3 مارکر بازتابی بر روی مرکز سطح فوقانی خارجی بازو، برجستگی فوقانی ستیغ ایلیاک و سطح فوقانی خارجی مفصل ران قرار داده شد. سپس آزمودنی¬¬ها در وضعیت ایستاده، راحت و ثابت، بدون کفش و جوراب قرار گرفتند و پا¬ها به اندازۀ عرض شانه¬¬ها از هم باز بود و دست¬ها را به حالت ضربدری در جلو قرار دادند. در ادامه، مرکز گونیامتری که روی 30 درجه تنظیم شده بود بر روی مارکرِ برجستگی ستیغ ایلیاک قرار داده شد و از آزمودنی¬¬ها خواسته شد که با چشمان بسته و سرعت یکنواخت و نسبتاً آهسته تا 30درجه به جلو خم شوند و با مکث پنج ثانیه¬ای سعی کنند این وضعیت را به خاطر بسپارند )در این مرحله با تحریک صوتی خاتمۀ حرکت به اطلاع آزمودنی رسانده شد(، سپس دوباره به آرامی به وضعیت اولیه بازگردند و پس از درنگ پنج ثانیه¬ای حرکت بعدی را شروع کنند. پس از سه بار تکرار )برای یادگیری( در مرحلۀ آزمون فرد باید وضعیت درجۀ موردنظر خم شده را (بدون وجود تحریک صوتی( بازسازی کند. این آزمون سه بار تکرار شد و با استفاده از دوربین، از نمای ساجیتال، از ابتدای حرکت تا انتهای حرکت فیلم گرفته شد و میزان خطا¬¬های حرکت با استفاده از نرم افزار kinovea ارزیابی و ثبت شد (شکل 3-2 ) .( 13 )

شکل 2. نحوه ارزیابی حس عمقی

برنامه تمرینی

نمونه¬¬ها به صورت تصادفی به دو گروه تقسیم شدند. مداخله¬ی یک گروه تمرینات حس عمقی کمر بود و گروه دیگر تمرینات ترکیبی حس عمقی و تصویرسازی ذهنی. گروه¬¬ها به مدت شش هفته¬ی جلسات یک ساعته در دو روز از هفته تمرینات را انجام دادند.

- تمرینات حس عمقی کمر

جلسات تمرینی شامل سه بخش گرم کردن، بخش اصلی تمرین و سرد کردن بودند. به این صورت که تمرینات گرم کردن عمومی همراه با حرکات کششی و دویدن آرام به مدت 5-10 دقیقه، تمرینات حس عمقی کمر به مدت 40-50 دقیقه و در پایان تمرینات سرد کردن جهت بازگشت به حالت اولیه به مدت 5-10 دقیقه انجام گردید.

فرد باید بدون تغییر ریتم تنفس و بدون حبس نفس به تعداد ثانیهی مورد نظر در هر جلسه حرکت را نگه میداشت. در برنامهی تمرینی، اصل اضافهبار و افزایش شدت بر اساس زمان و نوع تمرین رعایت شد. هر حرکت تمرینی، با دو تکرار انجام شد و هر جلسه بر زمان آن افزوده شد. به این صورت که در جلسات اول 10 ثانیه حرکت را نگه میداشتند و هر جلسه 20 درصد لود به ثانیه آن اضافه میشد (2-3ثانیه). به همین صورت ادامه یافت تا اینکه جلسات آخر حرکت را به مدت 35 تا40 ثانیه نگه داشتند.

- تمرینات ترکیبی (تمرینات حس عمقی و تصویرسازی ذهنی):

برنامه جلسات گروه ترکیبی نیز شامل سه بخش گرم کردن، بخش اصلی تمرین و سرد کردن بود. ابتدا تمرینات گرم کردن عمومی همراه با حرکات کششی و دویدن آرام به مدت 5-10 دقیقه، سپس تمرینات ترکیبی حس عمقی کمر و تصویرسازی آن حرکات به مدت 40-50 دقیقه و در پایان تمرینات سرد کردن جهت بازگشت به حالت اولیه به مدت 5-10 دقیقه انجام گردید.

تمرینات گروه ترکیبی شامل تمرینات فعال حس عمقی کمر و تصویرسازی آن تمرینات بود. به این صورت که آزمودنیهای گروه ترکیبی، پس از انجام دادن نیمی از حرکات(به صورت فعال)، به صورت طاق باز خوابیده و چشمها را میبستند و باقی تمرینات را به صورت تمرین ذهنی انجام میدادند.

پس از اتمام دوره تمرینی، از هر دو گروه پس آزمون گرفته شد. لازم به ذکر است که در طی پیش آزمون و پس آزمون شرایط و زمان مشابهی از روز، برای تمام آزمودنیها در نظر گرفته شد، همچنین عادت ماهیانهشان هم کنترل شد، بدین صورت که هر کدام از شرکت کنندگان در پیش آزمون و پس آزمون در شرایط مشابهی از نظر دوره عادت ماهیانه خود بودند.

روش های آماری

جهت مقایسه میانگین متغیرهای وابسته بین گروههای پژوهش در مراحل پیش آزمون و پس آزمون از آزمون آنووای یکطرفه و جهت مقایسه دو به دو میانگین گروه ها از آزمون تعقیبی گابریل استفاده شد. جهت مقایسه درون گروهی متغیرهای وابسته آزمون تی همبسته استفاده شد. سطح معنی داری در تمامی آزمون های آماری برابر 05/0α= در نظر گرفته شد. کلیه محاسبات آماری بوسیله نرم افزار آماری SPSS21 انجام شد.

یافته ها

جهت مقایسه میزان کمردرد زنان در گروه¬¬¬های تحقیق از آزمون آنوای یکطرفه استفاده شد که نتایج آن در جدول شماره 1 ، ارائه شده است.

متغیر Df1 Df2 F Sig
کمردرد/ پیش آزمون 2 26 1/173 0/325
0/001 10/056 26 2 کمردرد/ پس آزمون
عملکرد/ پیش آزمون 2 26 0/640 0/546
عملکرد/ پس آزمون 2 26 23/475 0/001
حس عمقی / پیش آزمون 2 26 0/914 0/413
حس عمقی / پس آزمون 2 26 0/151 0/860
P<0.05
جدول 1. نتایج آزمون آنوا جهت مقایسه کمردرد، ناتوانی عملکرد و حس عمقی کمر زنان در گروههای تحقیق در مرحله پیش آزمون و پس آزمون
متغیر گروه مرحله انحراف استاندارد±میانگین درجه آزادی آماره تی سطح معنیداری
کمردرد ترکیبی پیش 5/90±1/91 9 6/414 P=0.001
پس 3/50±1/37
حس عمقی پیش 4/75±1/73 9 5/440 P=0.001
پس 2/30±1/33
ناتوانی عملکرد ترکیبی پیش 25/60±2/45 9 6/357 P=0.001
پس 13/20±4/02
حس عمقی پیش 27/20±5/09 9 7/161 P=0.001
پس 87/6±20/13
حس عمقی ترکیبی پیش -7/367±7/930 9 -2/267 P=0.049
پس -3/502±105/5
حس عمقی پیش -7.832±5.804 9 -2/403 P=0.04
پس 4/665±6/548
P<0.05
جدول 2. نتایج آزمون تی همبسته برای مقایسه درون گروهی میانگین متغیرهای وابسته

بحث و نتیجهگیری

نتایج یافته¬های پژوهش نشان داد که تمرینات حسی عمقی بر کمردرد و ناتوانی عملکرد در زنان مبتلا به کمردرد مزمن غیر اختصاصی تاثیر معنی داری دارد و موجب کاهش آنها گردیده است (P<0.05)

در مطالعات پیشین روشهای درمانی مختلف بر کمردرد مزمن غیراختصاصی بررسی شدهاند. اگرچه تناقضهای بسیاری از قبیل میزان اثربخشی و عوارض احتمالی جانبی آنها به منظور گزینش مطلوبترین روش درمانی دیده میشوند، با این حال، این تو افق وجود دارد که مواردی مانند استراحت که پیشتر برای کمر درد توصیه میشد، کارایی قابل توجهی برای این نوع کمر درد نخواهد داشت. تمرین درمانی برای بیماران مبتلا به کمردرد فواید گوناگونی دارد که از جمله آنها: کاهش درد، کشش عض لات کوتاه شده، تقویت عضلات ضعیف، تثبیت مهرههای با تحرک بیش از حد، کاهش فشارهای مكانیكی به ستون فقرات، پیشرفت و بهبود وضعیت بدن و پیشرفت و بهبود تحرک بدن است. ( 2 )

عضلات، عامل حرکت در ستون فقرات و کنترل کننده آنها هستند؛ همچنین نقش تثبیت کردن آنها را نیز به عهده دارند. علاوه بر این، عضلات جزء تفكیک ناپذیر از مكانیسمهای دفاعی بدن هستند. از این رو تقویت و افزایش فعالیت عضلات عمقی ناحیه مرکزی بدن، سبب کاهش فشارهای اضافی به ستون فقرات در حین فعالیتهای طبیعی میگردد. به همین جهت میتوان با تقویت و افزایش دقت عضلات مرکزی بدن، درد ناحیه کمر را کاهش داد ( 2 )

در ارتباط با تأثیر تمرینات حس عمقی بر ناتوانی عملکردی، نتایج تحقیق حاضر با نتایج تحقیقهای بلندیان و همکاران(1397) و Schuster و همکاران (2014) همسو است. در ارتباط با تأثیر تمرینات حس عمقی بر کمر درد، نتایج تحقیق حاضر با نتایج تحقیقهای نظری و لطافتکار(1397)، بلندیان و همکاران(1397) و Schusterو همکاران(2014) همسو است و در ارتباط با تأثیر تمرینات ذهنی بر درد با نتایج تحقیق دلفانی و همکاران(1394) همسو است.

یافتههای پژوهش حاضر نشان دادند که تمرینات ترکیبی (تمرینات حس عمقی و تصویر سازی ذهنی) نیز بر کمردرد و ناتوانی عملکردی در زنان مبتلا به کمردرد مزمن غیر اختصاصی تاثیر معنی دارد و موجب کاهش آنها می گردد (P<0/05). اما بین تاثیر تمرینات حس عمقی و تمرینات ترکیبی بر کمردرد و ناتوانی عملکرد تفاوت معنی داری وجود ندارد (P˃0/05).

به دلیل اینکه افراد مبتلا به کمردرد، تمایل به بیحرکتی دارند و از انجام فعالیتهای ورزشی در حد امکان دوری میکنند، میتوان از تمرینات ذهنی برای بهبود درد و عملکرد ایشان استفاده کرد. تحقیقات ثابت کردهاند که تمرین ذهنی بر روي بهبود حرکت تأثیر مثبت داشته است. تمرینات ذهنی و فیزیکی مکانیسمهاي عصبی مشابهی در مراحل کنترل حرکتی دارند، به همین جهت میتوان بیان کرد که تمرینات ذهنی بر بهبود عملکرد تاثیر گذارند. ( 18 )

یافتههای تحقیق حاضر، در ارتباط با تأثیر تمرینات ذهنی بر ناتوانی عملکردی با نتایج تحقیقهای صنعتیمنفرد و بهرام (1380)، یورک و همکاران(1389)، کشاورزمقدم و همکاران (1392) و کرمی و همکاران(1393) همسو میباشد.

مقایسه بین گروهی تاثیر تمرینات حس عمقی و تمرینات ترکیبی بر حس عمقی کمر نشان داد که در مرحله پیش آزمون و پس آزمون بین میانگین حس عمقی گروه ها تفاوت معنی داری وجود ندارد. (P<0/05). اما مقایسه درون گروهی متغیرهای وابسته در گروه های تمرینات حس عمقی و تمرینات ترکیبی نشان داد که هر دو نوع تمرین بطور معنی داری بر حس عمقی تاثیر دارند و موجب افزایش حس عمقی کمر زنان شدهاند (P˃0/05).

بطور کلی می توان گفت نتایج تحقیق حاضر نشان داده است که هر دو تمرین در کاهش میزان درد، بهبود ناتوانی عملکردی و افزایش حس عمقی کمر افراد مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی اثر داشتهاند و بین تاثیر دو نوع تمرین تفاوت معنی داری وجود ندارد، یعنی به بیان دیگر تاثیر تمرینات ذهنی به همراه تمرینات فیزیکی برابر تمرینات حس عمقی بوده است به این جهت توصیه می گردد که مبتلایان به کمردرد مزمن غیراختصاصی، در کنار تمرینات درمانی، از تمرینات ذهنی نیز برای کاهش درد استفاده نمایند.

References

  1. کردی, گلپایگانی. اثر تمرینات پایداری مرکزی در کمردرد مزمن پرستاران. دانشگاه اراک دانشکده علوم ورزشی. 1395.
  2. Ghasemi B, Ghasemi M, Aazamian A. Compare the effects of massage therapy and hydrotherapy in the pain and motor function in middle-age men (30-55) with choronic low back pain(in persian). Shahrekord University, Faculty of Literature. 2016.
  3. رمضانی.م, تقی.زاده, عبدالوهاب.م. بررسی عوامل خطر مربوط به کمردرد غیراختصاصی مزمن در نیروهای نظامی مرد. مجله علمی پژوهشی توانبخشی نوین، دانشکده توانبخشی، دانشگاه علوم پزشکی تهران. 1394;9(3):54.
  4. یاراحمدی, حدادنژاد. اثربخشی تمرینات ثبات مرکزی بر ناتوانی عملکردی، تعادل پویا و حس عمقی کمری-لگنی بیماران مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی. فصلنامه علمی پژوهشی بیهوشی و درد. 2017;8(3):54-66.
  5. Brumagne S, Cordo P, Verschueren S. Proprioceptive weighting changes in persons with low back pain and elderly persons during upright standing. Journal of Neuroscience Letters. 2004;366(1):63-66.
  6. رستگار.م, نودهی.مقدم.ا, بخشی.ع. مقایسه حس عمقی مفصل شانه در زنان با و بدون شلی عمومی مفاصل. مجله توانبخشی. 1395;17(2):128-135.
  7. Dabholkar A, Kumar S, Professor P. Assessment of Shoulder Proprioception in Shoulder Pain Patients. International Journal of Health Sciences and Research. 2016;6(10):9-105.
  8. مهرابیان.ح, شجاع.الدین.ص, براتی.ا. تأثیر یک دوره تمرینات منتخب ورزش در آب بر درد، میزان علایم، عملکرد حرکتی و کیفیت زندگی زنان سالمند مبتلا به استئوآرتریت زانو. مجله پژوهش در علوم توانبخشی. 1391;8(2):337-345.
  9. یاراحمدی.ی, حدادنژاد.م, شجاع.الدین.ص. مقایسه اثربخشي تمرینات تعلیقي و ثباتي عملکردی بر شدت درد، عملکرد حس عمقي و توانایي کنترل حرکتي مردان مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصي. مجله علمی نظامی. 1397;20(2):21.
  10. سخنگويي, صدوقي, حاتمي. تاثير تمرينات پيلاتس بر کمردرد مزمن غيراختصاصي و دامنه ی حرکتي با ثبات در زنان ۴۰ تا ۶۰ سال. مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی زنجان. 1396;25(108 شماره):صفحات 20-30.
  11. Waller B, Lambeck J, Daly D. Therapeutic aquatic exercise in the treatment of low back pain: a systematic review. Clinical rehabilitation. 2009;23(1):3-14.
  12. Sedaghati N, Hematfar A, Behpour N. The effect of a selected spinal core-muscle stabilization training in water on pain intensity and lumbar lordosis(in persian). KAUMS Journal (FEYZ). 2013;17(3):267-274.
  13. نظرزاده, لطافت.کار, صابونچی. بررسی اثر بخشی تمرینات حسی-حرکتی بر حس عمقی و هماهنگی عصبی- عضلانی بیماران مبتلا به کمردرد مزمن غیر اختصاصی. فصلنامه مطالعات طب ورزشی. 1393;6(15):71-88.
  14. Morone G, Iosa M, Paolucci T, Fusco A, Alcuri R, Spadini E, et al. Efficacy of perceptive rehabilitation in the treatment of chronic nonspecific low back pain through a new tool: a randomized clinical study. Clinical Rehabilitation. 2012;26(4):350-339.
  15. مرتضاییفر, صرافزاده, احمدی. مقایسه حس عمقی کمر در زنان مبتلا به کمردرد مزمن و زنان سالم. فصلنامه توانبخشی نوین. 2012;5(4):21-27.
  16. حیدری, صاحب.الزمانی, کریمی. تأثیر 8 هفته تمرینات منتخب ثبات مرکزي و معلق بر تعادل و کیفیت زندگی زنان مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی. دانشکده تربیت بدنیدانشگاه شهید باهنر کرمان. 2017.
  17. معینی, ناظم.زادگان, رستمی. تأثیر هشت هفته تمرینات حس عمقی بر هماهنگی حرکتی کودکان مبتلا به اختلال های طیف اوتیسم. نشریه رشد و یادگیری حرکتی دانشگاه خوارزمی. 2019;10(4):505-517.
  18. Karami M, Hadian M, Abdolvahab M. Effects of mental practices on quality of life in elderly men (60-80yrs). This research was supported by Tehran University of Medical Sciences (TUMS). 2015;8(3):21-30.
  19. زراعت.پیشه, نیازی. بررسی اثر تمرینات تصویرسازی ذهنی بر تغییرات فعالیت الکتریکی واحدهای حرکتی عضلات و قدرت آنها در اندام تحتانی. مجله دانش و تندرستی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شاهرود. 1392;8(4).
  20. کاظمی.م, خبیری.م, فرخی.ا. بررسی تاثیر تمرینات ذهنی بر اجرای مهارت حرکتی ژیمناست های نخبه کشور(جوانان و بزرگسالان). مجله تربیت بدنی و علوم ورزشی. 1387;3:7-14.
  21. یورک ا, .کلاته م. تصویرسازی ذهنی و افزایش اجرای حرکتی کودکان مجالات تخصصی نور. 1389;35.
  22. صنعتی منفرد ش, بهرام ع. تاثیر تمرین ذهنی بر سطح عملکرد بازیکنان دختر تنیس روی میز مقطع متوسطه. المپيك. 1379;8(ضمیمه شماره15 (پیاپی16)):105-118.
  23. صفدری.ا, خيام.باشي.خ, قاسمی.غ. تاثير تمرينات منتخب ثبات دهنده مركزي بر درد و ناتواني عملكردي بيماران مبتلا به كمردرد مزمن غيراختصاصي. پژوهش در علوم توانبخشي. 1393;10(1):56-66.
  24. یلفانی.ع, احمدنژاد.ل, بروجنی.ر غ. تأثیر شش هفته تمرینات ثبات مرکزی بر تعادل، درد و عملکرد بیماران زن مبتلا به کمر درد مزمن. مجله سلامت و مراقبت. 1395;18(4):336-346.
  25. گلپایگانی.م, مهدوی.س, مرادی.ل. تاثیر یک دوره برنامه تمرینی پیلاتس بر عملکرد و درد بیماران فتق دیسکی با علائم لموسیاتالژی. طب ورزشی دانشگاه اراک. 1392;10:41-53.
  26. Moradi L, Golpayegani M. Effects of a short term Pilates exercise regimen on patient’s pain and function studied in disc herniation with lumbosciatalgia. Arak University Arak-Iran. 2010.
  27. Taheri H, Soltani M. The Effects of Back School Program on Back Pain and Disability in Students of Police University with Chronic Non-specific Low Back Pain. Journal of Police Medicine. 2015;4(1):65-76.
  28. Bagheri Kudakani S, Lenjannejadian S, Hajlotfalian M. Designing, validation, and reliability assessment of software to acquire kinematics parameters of motion by image processing(in persian) فصلنامه پژوهش در طب ورزشی و فناوری. 2015;6(11).